Sekretarz (ptak)

Sekretarz
	Sagittarius serpentarius
	(J.F. Miller, 1779)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	szponiaste
Rodzina	Sagittariidae; R. Grandori & L. Grandori, 1935
Rodzaj	Sagittarius; Hermann, 1783
Gatunek	sekretarz
Synonimy
	Rodzaju: Gypogeranus Borkhausen, 1797; Serpentarius Cuvier, 1798; Secretarius Daudin, 1800; Ophiotheres Vieillot, 1816; Ophiotheras Vieillot, 1819; Gatunku: Falco serpentarius J. F. Miller 1779; Secretarius reptilivorus Daudin, 1800;
	Rodzaju: Gypogeranus Borkhausen, 1797; Serpentarius Cuvier, 1798; Secretarius Daudin, 1800; Ophiotheres Vieillot, 1816; Ophiotheras Vieillot, 1819; Gatunku: Falco serpentarius J. F. Miller 1779; Secretarius reptilivorus Daudin, 1800;
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; zagrożony
	Zasięg występowania
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Sekretarz^[14] (Sagittarius serpentarius) – gatunek dużego ptaka drapieżnego, będący jedynym przedstawicielem rodziny sekretarzy (Sagittariidae)^[14]. Występuje w Afryce Subsaharyjskiej, od Senegalu do Etiopii i Somalii, aż po Przylądek Dobrej Nadziei na południu^[11]^[15].

Etymologia

Etymologia nazwy sekretarz nie jest jasna i istnieje kilka hipotez. Według pierwszej pochodzi ona od czubka na głowie, który kojarzył się z gęsimi piórami noszonymi za uchem przez dawnych urzędników. Inna upatruje źródła w arabskim saqr-et-tair „ptak-myśliwy”^[16].

Sagittarius: łac. sagittarius „łucznik”, od sagitta „łuk”^[17].
Serpentarius: epitet gatunkowy Falco serpentarius J.F. Miller, 1779^[18].
Gypogeranus: gr. γυψ gups, γυπος gupos „sęp”; γερανος geranos „żuraw”^[19].
Secretarius: nowołac. secretarius „sekretarz”, od łac. secretum „poufny, zaufany”, od secernere „odróżnić, rozróżnić”^[20].
Ophiotheres (Ophiotheras): gr. οφις ophis, οφεως opheōs „wąż”; -θηρας -thēras „łowca”, od θηραω thēraō „polować”, od θηρ thēr, θηρος thēros „bestia, zwierzę”^[21].
serpentarius: łac. serpens, serpentis „wąż”, od serpere „pełzać”, gr. ἑρπω herpō „pełzać”^[18].

Charakterystyka

Sekretarz na wybiegu w Zoo w Ueno

Wygląd zewnętrzny: Od innych ptaków drapieżnych odróżnia go nietypowa sylwetka, która jest przystosowaniem do specyficznego trybu życia. Ma stosunkowo długie nogi z długimi palcami, zaokrąglone skrzydła i zakrzywiony dziób. Dodatkowo na głowie ma ozdobny czubek. Obie płci ubarwione podobnie, samiec ma jedynie dłuższy czubek i dłuższy ogon. Z oddali lub w locie przypomina żurawia. Długi ogon w locie wystaje poza nogi, środkowe sterówki są wydłużone. Upierzenie głównie szarobiałe, lotki, nogawice, koniec ogona i czubka czarny. Na części twarzowej czerwona, naga skóra; u młodych ptaków jest ona koloru żółtego.
Rozmiary: Długość ciała 125–150 cm; masa ciała 2300–4270 g; rozpiętość skrzydeł 191–215 cm^[22]
Zachowanie: Większość czasu spędza na ziemi, ze skrzydeł korzysta w wypadku zagrożenia. Jest dobrym biegaczem. Nocuje na drzewach akacjowych. Poluje w parach lub czasami w luźnych grupach rodzinnych. Osiadły, choć może wędrować na niewielkie odległości w poszukiwaniu pożywienia.

Środowisko

Występuje na sawannach i innych otwartych terenach trawiastych. Unika lasów i gęstych zakrzaczeń. Spotykany na różnych wysokościach, od nadmorskich równin po wyżyny.

Pożywienie

Poluje na małe gryzonie, szarańczaki, żaby, jaszczurki, a najchętniej na węże (stąd inna spotykana nazwa: sekretarz wężojad). Zjada również jaja i pisklęta ptaków gniazdujących na ziemi. Poszukuje pożywienia wolno krocząc po ziemi, stawiając długie kroki. Zabija zdobycz gwałtownym uderzeniem dzioba lub tak długo stąpając po ofierze, aż będzie wystarczająco ogłuszona, aby ją można było połknąć. Często połyka zdobycz w całości.

Młode są karmione przez oboje rodziców płynnym, nadtrawionym pokarmem z wola. Początkowo są to owady podawane bezpośrednio do dzioba, następnie nadtrawione części gadów i małych ssaków zwracane do gniazda.

Lęgi

Zachowania godowe: Sekretarze dobierają się w monogamiczne pary. Odbywają loty tokowe, szybując wysoko z wyciągniętymi daleko nogami i wydając jęczące dźwięki. Niekiedy również odbywają rytualne tańce na ziemi, uganiając się za sobą w sposób przypominający polowanie. Kopulują zwykle na ziemi, rzadziej w koronach drzew akacjowych.
Gniazdo: Gniazda zakłada na drzewach akacji lub krzewach, zwykle na wysokości 5–7 m. Miejsce gniazdowania jest odwiedzane przez samca i samicę na przeszło pół roku przed składaniem jaj. Gniazdo to duża, płaska platforma o średnicy ok. 2,5 m i głębokości ok. 30 cm, zbudowana z gałęzi.
Jaja: Samica składa 2–3 owalne, zielonkawobiałe jaja w odstępach 2–3 dniowych.
Wysiadywanie: Jaja są wysiadywane głównie przez samicę przez okres ok. 45 dni.
Pisklęta: Pisklęta potrafią same się żywić po 40 dniach, ale później rodzice nadal je karmią. Po 60 dniach młode zaczynają trzepotać skrzydłami, a po kolejnych 5–20 dniach pierzą się i niedługo potem opuszczają gniazdo (po 10–11 tygodniach od wyklucia). Wyskakują wtedy z gniazda, pomagając sobie szybkimi uderzeniami skrzydeł. Wkrótce potem, nauczone polowania przez rodziców, stają się samodzielne.

Status i ochrona

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) od 2011 roku uznaje sekretarza za gatunek narażony (VU – Vulnerable); wcześniej (od 1988 roku) miał on status gatunku najmniejszej troski (LC – Least Concern). Trend liczebności populacji uznaje się za spadkowy^[13].

Zagrożeniem dla populacji jest degradacja środowiska i wycinanie drzew – sekretarze tracą swoje środowisko życia. Młode przebywające w gniazdach padają ofiarą ptaków krukowatych i kań.

Od 1968 roku gatunek jest w Afryce objęty ochroną.

Heraldyka

Wizerunek sekretarza jest zawarty w godłach Sudanu oraz Południowej Afryki. W Sudanie widnieje również w środkowym białym pasie prezydenckiej flagi, na prezydenckiej pieczęci oraz insygniach wojskowych, jest też oficjalnym narodowym symbolem tego kraju.

Przypisy

↑ Sagittarius serpentarius, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
↑ Sagittariidae, [w:] Integrated Taxonomic Information System [dostęp 2010-12-29] (ang.).
↑ Sagittarius, [w:] Integrated Taxonomic Information System [dostęp 2010-12-29] (ang.).
↑ J. Hermann: Tabula affinitatum animalium olim academico specimine edita, nunc uberiore commentario illustrata cum annotationibus ad historiam naturalem animalium augendam facientibus. Argentorati: Impensis Joh. Georgii Treuttel, Bibliopolae, 1783, s. 165, 235. (łac.).
↑ M.B. Borkhausen. Allgemeine Uebersicht der Vögel. „Allgemaine Literatur-Zeitung”. Jahrgang 1797 (4), s. 25, 1797. (niem.).
↑ G. Cuvier: Tableau élémentaire de l’histoire naturelle des animaux. Paris: Baudouin, 1798, s. 254. (fr.).
↑ Daudin 1800 ↓, s. 29.
↑ L.J.P. Vieillot: Analyse d’une nouvelle ornithologie élémentaire. Paris: Deteville, libraire, rue Hautefeuille, 1816, s. 59. (fr.).
↑ L.J.P. Vieillot: Nouveau dictionnaire d’histoire naturelle, appliquée aux arts, à l’agriculture, à l’économie rurale et domestique, à la médecine, etc. Wyd. 2. T. 30. Paris: Chez Deterville, 1819, s. 468, ryc. 17, fig. 1. (fr.).
↑ J.F. Miller: Various Subjects of Natural History, Wherein are Delineated Birds, Animals and Many Curious Plants. London: 1799, s. ryc. XXVIII. (ang.).
↑ ^a ^b Secretarybird (Sagittarius serpentarius). IBC: The Internet Bird Collection. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)]. (ang.).
↑ Daudin 1800 ↓, s. 30, ryc. XI.
↑ ^a ^b BirdLife International, Sagittarius serpentarius, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2018, wersja 2018-1 [dostęp 2018-07-16] (ang.).
↑ ^a ^b Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Rodzina: Sagittariidae Finsch & Hartlaub, 1870 – sekretarze – Secretary-bird (Wersja: 2015-02-09). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2018-07-16].
↑ F. Gill & D. Donsker (red.): New World vultures, Secretarybird, kites, hawks & eagles. IOC World Bird List: Version 8.2. [dostęp 2018-07-16]. (ang.).
↑ A.C. Kemp: Rodzina Sagittariidae. W: Handbook of the Birds of the World. T. 2. Barcelona: Lynx Edicions, 1994, s. 206–215. (ang.).
↑ The Key to Scientific Names ↓, Sagittarius [dostęp 2018-07-16] .
↑ ^a ^b The Key to Scientific Names ↓, Serpentarius [dostęp 2018-07-16] .
↑ The Key to Scientific Names ↓, Gypogeranus [dostęp 2018-07-16] .
↑ The Key to Scientific Names ↓, Secretarius [dostęp 2018-07-16] .
↑ The Key to Scientific Names ↓, Ophiotheres [dostęp 2018-07-16] .
↑ A.C. Kemp, G.M. Kirwan, D.A. Christie & J.S. Marks: Secretarybird (Sagittarius serpentarius). W: Handbook of the Birds of the World Alive. J. del Hoyo, A. Elliott, J. Sargatal, D.A. Christie & E. de Juana (red.). Barcelona: Lynx Edicions, 2014. [dostęp 2015-01-20]. (ang.).

Bibliografia

Hanzák J., Formánek J. Encyklopedia Ptaków. Oficyna Wydawnicza „Delta W-Z”, Warszawa 1993.
Veselovský Z. Ilustrowana encyklopedia zwierzęta. Oficyna Wydawnicza „Delta W-Z”, Warszawa.
The Key to Scientific Names, J.A.J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca (ang.).
F.M. Daudin: Traité élémentaire et complet d’ornithologie, ou, Histoire naturelle des oiseaux. T. 2. Paris: Chez l’Auteur, 1800, s. 1–450. (fr.).

Linki zewnętrzne

Zdjęcia i krótkie filmy przedstawiające sekretarza. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).

[itis-1] Sagittarius serpentarius, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).

[itis2-2] Sagittariidae, [w:] Integrated Taxonomic Information System [dostęp 2010-12-29] (ang.).

[itis3-3] Sagittarius, [w:] Integrated Taxonomic Information System [dostęp 2010-12-29] (ang.).

[Hermann-4] J. Hermann: Tabula affinitatum animalium olim academico specimine edita, nunc uberiore commentario illustrata cum annotationibus ad historiam naturalem animalium augendam facientibus. Argentorati: Impensis Joh. Georgii Treuttel, Bibliopolae, 1783, s. 165, 235. (łac.).

[Borkhausen-5] M.B. Borkhausen. Allgemeine Uebersicht der Vögel. „Allgemaine Literatur-Zeitung”. Jahrgang 1797 (4), s. 25, 1797. (niem.).

[Cuvier-6] G. Cuvier: Tableau élémentaire de l’histoire naturelle des animaux. Paris: Baudouin, 1798, s. 254. (fr.).

[CITEREFDaudin1800[https://www.biodiversitylibrary.org/item/122045#page/41/mode/1up_29]-7] Daudin 1800 ↓, s. 29.

[Vieillot-8] L.J.P. Vieillot: Analyse d’une nouvelle ornithologie élémentaire. Paris: Deteville, libraire, rue Hautefeuille, 1816, s. 59. (fr.).

[Vieillot1819-9] L.J.P. Vieillot: Nouveau dictionnaire d’histoire naturelle, appliquée aux arts, à l’agriculture, à l’économie rurale et domestique, à la médecine, etc. Wyd. 2. T. 30. Paris: Chez Deterville, 1819, s. 468, ryc. 17, fig. 1. (fr.).

[Miller-10] J.F. Miller: Various Subjects of Natural History, Wherein are Delineated Birds, Animals and Many Curious Plants. London: 1799, s. ryc. XXVIII. (ang.).

[ibc-11] Secretarybird (Sagittarius serpentarius). IBC: The Internet Bird Collection. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)]. (ang.).

[CITEREFDaudin1800[https://www.biodiversitylibrary.org/item/122045#page/42/mode/1up_30],_ryc._[https://www.biodiversitylibrary.org/item/122045#page/40/mode/1up_XI]-12] Daudin 1800 ↓, s. 30, ryc. XI.

[iucn-13] BirdLife International, Sagittarius serpentarius, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2018, wersja 2018-1 [dostęp 2018-07-16] (ang.).

[Mielczarek&Kuziemko-14] Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Rodzina: Sagittariidae Finsch & Hartlaub, 1870 – sekretarze – Secretary-bird (Wersja: 2015-02-09). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2018-07-16].

[Gill&Donsker-15] F. Gill & D. Donsker (red.): New World vultures, Secretarybird, kites, hawks & eagles. IOC World Bird List: Version 8.2. [dostęp 2018-07-16]. (ang.).

[16] A.C. Kemp: Rodzina Sagittariidae. W: Handbook of the Birds of the World. T. 2. Barcelona: Lynx Edicions, 1994, s. 206–215. (ang.).

[17] The Key to Scientific Names ↓, Sagittarius [dostęp 2018-07-16] .

[Serpentarius-18] The Key to Scientific Names ↓, Serpentarius [dostęp 2018-07-16] .

[19] The Key to Scientific Names ↓, Gypogeranus [dostęp 2018-07-16] .

[20] The Key to Scientific Names ↓, Secretarius [dostęp 2018-07-16] .

[21] The Key to Scientific Names ↓, Ophiotheres [dostęp 2018-07-16] .

[hbwalive-22] A.C. Kemp, G.M. Kirwan, D.A. Christie & J.S. Marks: Secretarybird (Sagittarius serpentarius). W: Handbook of the Birds of the World Alive. J. del Hoyo, A. Elliott, J. Sargatal, D.A. Christie & E. de Juana (red.). Barcelona: Lynx Edicions, 2014. [dostęp 2015-01-20]. (ang.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]